22 Ιουνίου του 168 π.Χ. Στην Πύδνα, αρχαία μακεδονική πόλη της Πιερίας, οι Ρωμαίοι του Λεύκιου Αιμίλιου Παύλου κατατροπώνουν το στράτευμα του Περσέα, του τελευταίου βασιλιά της Μακεδονίας. Ένα χρόνο αργότερα, οι Ηπειρώτες θα τιμωρηθούν σκληρά για την ενεργό εμπλοκή τους στον Γ΄ Μακεδονικό πόλεμο, όπως ονομάστηκε. Μέσα σε λίγες ώρες, παρότι παραδόθηκαν, εβδομήντα ηπειρωτικές πόλεις καταστρέφονται ταυτόχρονα, πολίτες σφαγιάζονται, χιλιάδες όμηροι και πολύτιμα λάφυρα μεταφέρονται στη Ρώμη.
Μία από τις εβδομήντα αυτές ηπειρωτικές πόλεις ήταν και τα Γίτανα. Η πόλη μετρούσε τότε περίπου δύο αιώνες ζωής. Ιδρύθηκε μετά τα μέσα του 4ου αιώνα π.Χ. για να παίξει το ρόλο της πρωτεύουσας των Θεσπρωτών, μίας από από τις τρεις μεγαλύτερες φυλετικές ομάδες της Ηπείρου – οι άλλες δυο ήταν οι Χάονες και οι Μολοσσοί.
Τα Γίτανα χτίστηκαν σε τόπο με εξαιρετικά προσόντα, αμυντικά αλλά και εμπορικά. Ο ποταμός Θύαμης, που όριζε την έκταση της πόλης από τις τρεις πλευρές, της πρόσφερε προστασία και καθώς ήταν τότε πλωτός της εξασφάλιζε εύκολη πρόσβαση στη θάλασσα. Στην τέταρτη πλευρά, την άμυνα συμπλήρωνε ο ορεινός όγκος της Βρυσέλλας.
Οι κίνδυνοι της εποχής, ωστόσο, επέβαλαν τη δημιουργία οχύρωσης. Τα τείχη των Γιτάνων περιέκλειναν μια καλοφτιαγμένη πόλη, σχεδιασμένη σύμφωνα με το ιπποδάμειο πολεοδομικό σύστημα, με δημόσια κτίρια και ένα Θέατρο που κατασκευάστηκε, γύρω στα μέσα του 3ου αι. π.Χ., στην πεδιάδα του κάτω Καλαμά. Σφραγίσματα από το αρχείο της πόλης εικονίζουν μορφές υποκριτών, μάσκες κωμωδίας και τραγωδίας, και άλλα θέματα που σχετίζονται με τη λατρεία του θεού Διόνυσου και τη θεατρική τέχνη και δίνουν ένα στοιχείο για το πόσο φιλοθεάμον ήταν το κοινό της Ηπείρου. Το Θέατρο των Γιτάνων, όμως, δεν χρησιμοποιείτο μόνο για παραστάσεις κωμωδίας και τραγωδίας αλλά και για πολιτικές συνεδριάσεις. Κάποιες από αυτές, θυελλώδεις ασφαλώς, θα έγιναν το 168 π.Χ., πριν από τη Μάχη της Πύδνας, όταν οι πολίτες της Ηπείρου θα προσπαθούσαν να αποφασίσουν ποια στάση να κρατήσουν απέναντι στους Ρωμαίους.
Τα Γίτανα και το Θέατρό τους εγκαταλείφθηκαν απ’ ό,τι φαίνεται οριστικά στα τέλη του 1ου αιώνα π.Χ., μετά την επικράτηση του Οκταβιανού και την ίδρυση της Νικόπολης. Το επόμενο κεφάλαιο της ιστορίας τους ξεκίνησε αργά, συγκριτικά με άλλους αρχαιολογικούς χώρους της περιοχής. Στα τέλη της δεκαετίας του 1980 πραγματοποιήθηκαν οι πρώτες συστηματικές ανασκαφές, ενώ στα τέλη της δεκαετίας του 2010 ολοκληρώθηκαν οι εργασίες ανάδειξης της σημαντικής αρχαίας θεσπρωτικής πόλης.
